در اهمیت شکل مناسب پول

از دیرباز انسان‌ها برای مبادلات خود به دنبال راهی بود که بتواند در فضای امن و با ثبات، معاملات خود را انجام بدهند و کسب‌وکار خود را پیش ببرند. با گسترده شدن دامنه تولید کالاها و تنوع تبادلات انسان‌ها با یکدیگر، امکان مبادلـه پایاپـای کالاهـا محدودتر شد و انسان‌ها نیاز پیدا کردند که از کالای واسطه‌ای جهت  تسریع در مبادلات استفاده کنند و چنین شد که  وجود “پول” برای جوامع، ضرورت پیدا کرد.

در طول تاریخ، هر قوم و قبیله‌ای کالای خاصی را به عنوان پول برمی‌گزید که این انتخاب به عوامل متعددی همچون فرهنگ، آداب و سـنن، آب و هـوا، شـرایط اقلیمـی و شرایط خاص آن زیست‌بوم بستگی داشت؛ بـرای نمونه سـاکنان نـواحی سردسـیر (آلاسـکا) از پوسـت حیوانـات، جوامـع ساحل‌نشین از صدف و قلاب وساکنان سرزمین‌های گرمسیر و آفریقایی از عاج فیل بـه عنـوان پول استفاده می‌کردند. به تدریج انسان‌ها فهمیدند پول رایج خوب باید چند ویژگی را دارا  باشد. از جمله آن که  بایستی با واحدهای استاندارد پولی قابل بیان باشد تا همگی آن را به عنوان یک واحـد پولی بپذیرند و قابل تقسیم به واحدهای کوچک پولی باشد تا بتوان چیزهای کوچـک را نیز با آن مبادله کنند. از سوی دیگر بایستی در فضای آن زیست‌بوم به آسانی قابل حمل و نقل و مبادله باشد. همچنین باید دارای اعتبار زمانی باشد و ماندگاری لازم جهت استفاده در معاملات آینده را داشته باشـد  و در طول زمان از ارزش آن کاسته نشود.

با توجه به ویژگی‌های فوق و سیر تحولات اجتماعی و تاثیرات انقلاب‌های صنعتی در زندگی انسان‌ها، سبب شد نگاه انسان‌ها به پول در طول زمان تغییر یابد و از پول کالایی به پول کاغذی و بعد به پول الکترونیک تغییر کند و در هر برهه زمانی سعی کنند با حفظ همان ویژگی‌های ذکر شده، به تناسب فضا و شرایط شکل‌گیری معاملات، از شکل مناسب پول استفاده کنند و بتوانند شرایط تسریع و سهولت برای انجام معاملات فراهم کنند. این سیر تا به امروز شتابان ادامه داشت و حالا در زیست بوم دیجیتال، انسان‌ها با دو ویژگی جذاب دیگر برای پول آشنا شدند و به پول رمزنگاری شده به عنوان شکل مناسب پول در زیست‌بوم دیجیتال تمایل نشان دادند.

در گزارش ارزهای دیجیتال که در سال 2015 توسط کمیته پرداخت‌ها و زیرساخت‌های بازار ((CPMI بانک تسویه‌های بین‌المللی (BIS) منتشر شد، سه ویژگی کلیدی برای ارزهای دیجیتال اعلام کرد: الکترونیکی بودن ارزها، گمنامی و عدم تمرکز یا فقدان واسطه برای تبادل یا همان قابلیت تبادل همتا به همتا.

ارزهای دیجیتال از این سه ویژگی، دو ویژگی آخر نقش کلیدی و محوری دارند که جذابیت بسیاری برای ارزهای دیجیتال نسبت به سایر اشکال پول، ایجاد کرده است و تبدیل به ارکان اساسی این ارزها شده است؛ نخست ناشناس ماندن یا گمنامی، سبب ایجاد قابلیت تعویض برای پول می‌شود و واحدهای مختلف پول، به آسانی به صورت متقابل قابل تعویض می‌شوند. فقدان گمنامی باعث از بین رفتن قابلیت تعویض می‌شود و آن هم به این دلیل است که امکان ردیابی منشأ وجوه به وجود می‌آید.

ویژگی دوم، یا همان عدم تمرکز سبب اقبال بسیاری به این دسته از ارزها شده است. پول‌های متداول و منتشر شده از سوی بانک‌های مرکزی یا همان ارزهای فیات ، توسط یک سیستم متمرکز مدیریت می‌شوند و دولت‌ها از طریق بانک‌های مرکزی، کنترل مستقیم بر روی آنها دارند و در برخی اوقات کنترل‌های دستوری و خارج از قواعد علم اقتصاد سبب اتخاذ تصمیم‌گیری‌های سیاسی و شتابزده می‌شود و آثار زیان‌بار آنها بر روی ارزش ارزهای فیات سبب زیان بسیار صاحبان سرمایه‌ای می‌شود که سرمایه خود را به واحد آن ارز فیات نگهداری می‌کنند.  از سوی دیگر، ساختار مرکزی حاکم به واسطه همین سیستم متمرکز می‌تواند بدون اخذ رضایت صاحب پول و با استناد به قوانین و تبصره‌های بی‌شمار خود، تصمیم‌های زیان‌بار برای صاحبان سرمایه بگیرد و حتی دسترسی آنها را به حساب‌هایشان مسدود کنند؛ این نقطه،  دقیقاً همان دغدغه‌ای بود که سبب پدید آمدن ارزهای دیجیتال گشت و مبدعان این دسته از ارزها، سعی کردند با بهره‌گیری از تکنولوژی بلاکچین، ویژگی عدم تمرکز را برای ارز دیجیتال خلق کنند و آنها را از سایر ارزهای فیات متمایز ‌سازند. مبادلات ارزهای دیجیتال و یا حتی پس‌انداز آن کاملاً مستقل از هر گونه نهاد مالی واسطه و به صورت همتا به همتا شکل می‌گیرد. شبکه ارزهای دیجیتال رمز نگاری شده غیرمتمرکز بوده و تمام کاربران در سراسر دنیا می‌توانند به شبکه متصل شوند و مبادلات خود را انجام بدهند.  توانایی کنترل و نظارت بر تبادلات شبکه به صورت اشتراکی و جمعی بنیان گذاشته شده است و دیگر نظر یک نهاد یا ساختار حاکم، نمی‌تواند مالیکت و ارزش یک سرمایه را تعیین کند.

در چند سال اخیر، بانک‌های مرکزی وارد زیست‌بوم دیجیتال شده‌اند و چندین بانک مرکزی اعلام کرده‌اند که در حال بررسی و طراحی ارزدیجیتال خود هستند اما یک سوال بسیار مهم اذهان را مشغول کرده است و آن این است که ارزهای رمزنگاری شده بانک مرکزی (CBCC) چیست و چگونه می‌خواهد با تفکر تمرکزگرا بانک‌های مرکزی، سه ویژگی جذاب مذکور را در خود حفظ کند.

برای بررسی این ایده و هر طرحی برای خلق یک ارز یا پول جدید، باید چهار ویژگی کلیدی برای آن بررسی نمود:

• نهاد یا ساختار صادرکننده پول (بانک مرکزی یا سایرین)
• فرم پول (الکترونیکی یا فیزیکی)
• محدوده هدف پول (جهانی یا محدود)
• فرایندهای نگهداری و انتقال پول (متمرکز یا غیر متمرکز).

چهار ویژگی کلیدی مذکور برای ارزهای رمزنگاری شده بانک مرکزی یا همان  CBCC بدین صورت تعریف می‌شود که  این ارز دیجیتال به عنوان شکل الکترونیکی پول توسط بانک‌های مرکزی صادر می‌شود و می‌تواند به صورت غیرمتمرکز یا همان همتا به همتا مبادله شود؛ این نکته به این معنی است که معاملات به صورت مستقیم بین پرداخت‌کننده و دریافت‌کننده وجه، بدون نیاز به واسطه مرکزی صورت خواهد پذیرفت و آنچه CBCCها را از سایر اشکال موجود پول الکترونیکی متمایز می‌کند، این است که به صورت متمرکز بین حساب‌های بانک مرکزی مبادله می‌شوند.

دو شکل ممکن برای CBCC قابل تعریف است: در نوع نخست، CBCC به عنوان ابزار پرداخت به‌طور گسترده در دسترس مصرف‌کننده با هدف انجام معاملات خرده‌فروشی قرار می‌گیرد.

در نوع دوم به صورت یک توکن با قابلیت تسویه حساب دیجیتال با دسترسی محدود برای برنامه‌های پرداخت عمده فروشی تعریف می‌گردد.

اما هر دو نوع CBCC چه چیزی ممکن است ارائه دهند که اشکال مختلف پول بانک مرکزی نمی‌توانند ارائه دهند؟

از زاویه دید مصرف‌کننده، دو  ویژگی ذکر شده برای ارزهای دیجیتال، گمنامی و عدم تمرکز بسیار اهمیت دارد و در نوع نخست، با پیاده‌سازی ویژگی انتقال همتا به همتا می‌توان ادعا کرد که شبیه به پول نقد اما با شکل دیجیتال درآمده است.

در نوع دوم، موضوع از زاویه دید بانک‌های مرکزی تفاوت جدی پیدا می‌کند. بانک‌های مرکزی علاقه‌ای به قراردادن ابزار پرداخت متوسط و کلان با شرط گمنامی و ناشناس بودن طرفین انتقال  پول ندارند و قطعا بدون شرط گمنامی عرضه خواهد شد و تنها ویژگی که این دسته از CBCC برای مخاطبان دارد، بهبود کارایی و کاهش هزینه‌های تسویه است و دو ویژگی مهم ارزهای دیجیتال را ندارند.

ارزهای رمزنگاری شده  با استفاده از DLT در غیاب اعتماد فی‌مابین طرفین، امکان انتقال ارزش الکترونیکی از راه دور را همتا به همتا  فراهم می‌کنند. معمولاً نمایش‌های الکترونیکی پول، مانند سپرده‌های بانکی، از طریق زیرساخت‌های متمرکز مبادله می‌شوند، جایی که یک واسطه مورد اعتماد تراکنش‌ها را تسویه و تسویه می‌کند. پیش از این، مبادله همتا به همتا محدود به اشکال فیزیکی پول بود.

مفهوم CBCC خرده فروشی به طور گسترده توسط وبلاگ نویسان، بانکداران مرکزی و دانشگاهیان مورد بحث قرار گرفته است. ایده این است که فدرال رزرو آمریکا ارز دیجیتالی مشابه بیت کوین تحت عنوان فدکوین ایجاد کند. با این حال، بر خلاف بیت کوین، فقط فدرال رزرو می‌تواند فدکوین ایجاد کند و قابلیت تبدیل یک به یک با پول نقد و ذخایر وجود خواهد داشت. فدکوین‌ها تنها در صورتی ایجاد می‌شوند (یا از بین می‌روند) که مقدار معادل پول نقد یا ذخایر در همان زمان ایجاد شوند (یا از بین بروند) مانند پول نقد، فدکوین در معاملات غیرمتمرکز و در عرضه و انتشار متمرکز خواهد بود.

یک CBCC خرده‌فروشی مانند ساختار طرح شده درباره فدکوین، نوسانات بالای قیمت را که در بازار ارزهای دیجیتال رایج است، را از بین می‌برد؛ همچنین فدکوین این پتانسیل را دارد که محدودیت کران پایین صفر در سیاست پولی را کاهش دهد. مانند سایر اشکال الکترونیکی پول بانک مرکزی، از نظر فنی امکان پرداخت سود در CBCC مبتنی بر DLT وجود دارد و اگر یک CBCC خرده فروشی به طور کامل جایگزین پول نقد شود، دیگر برای سپرده گذاران امکان پذیر نخواهد بود که از نرخ های سود منفی اجتناب کنند و همچنان بتوانند فدکوین را نگه دارند.

هر تصمیمی برای اجرای یک CBCC خرده فروشی باید به دقت از سوی بانک‌های مرکزی بررسی شود و منافع و پتانسیل‌های بالقوه را در برابر ریسک‌های موجود متعادل کند. اگر مردم بتوانند به راحتی پول بانک‌های تجاری به ارزهای فیات را به بدهی‌های کم ریسک بانک مرکزی تبدیل کنند، و از قابلیت تسریع عملیات بانکی در بستر حساب‌های بانک‌های مرکزی  بهره بگیرند دیگر شاید اقبالی به معامله با ارز فیات و نگهداری سرمایه‌های خود در بانک‌های تجاری نخواهند داشت و ممکن است CBCC به ریسکی بزرگ برای مدل کسب‌وکار بانک‌های تجاری بدل شود. اگر صاحبان حساب‌های بانکی تصمیم بگیرند که از منافع سپرده های بانک‌های تجاری به نفع CBCC های خرده فروشی صرف نظر کنند، بانک ها دچار ناتوانی در جذب منابع خواهند شد، و بنابراین کمتر قادر به انجام وظایف اساسی اقتصادی و کسب‌وکاری، مانند اعطای وام و تسهیلات خواهند شد و در عمل به عنوان یک بنگاه افتصادی زیان‌ده به سوی برشکستگی کامل گام برخواهند برداشت.

در ایران، بانک مرکزی اعلام کرده است که طرح ارز دیجیتال خود یا همان ریال دیجیتال را اماده اجرا کرده است اما به طور مدون و رسمی، مدل و شیوه اجرای آن اعلام نشده است. از میان مصاحبه‌ها و اظهارنظر مدیران شرکت پیمانکار بانک مرکزی، کدهایی می‌توان یافت که درکنار هم می‌توان مدل مد نظر مدیران بانک مرکزی را پیش‌بینی کرد.

به مانند فدکوین، برای بررسی  ایده ریال دیجیتال، همان  چهار ویژگی کلیدی باید بررسی شود. نخست نهاد یا ساختار صادرکننده پول، بر طبق ماده 14 قانون پولی و بانکی کشور در انحصار بانک مرکزی خواهد بود. فراتر از استناد قانونی، یکی از دغدغه‌های بانک‌های مرکزی، مدیریت یکپارچه صدور پول و پیشگیری از بروز شوک‌های تورمی ناشی از افزایش انتشار بی ضابطه پول بوده است؛ از سوی دیگر، همان‌طور که عنوان شد، انتشار پول بانک مرکزی، سبب ریسک‌ بزرگی برای ساختار و مدل کسب‌‌وکاری بانک‌های تجاری خواهد شد، لذا به احتمال زیاد، عرضه ریال دیجیتال به عهده بانک‌های تجاری گذاشته خواهد شد تا هم  سبب کاهش چالش‌های توزیع و عرضه عمومی برای بانک مرکزی شود و هم سبب کاهش ریسک ناپایداری مالی بانک‌های تجاری شود. لذا به احتمال زیاد بانک مرکزی زیرساختار و فرایندی برای بانک‌ها ایجاد خواهد کرد که به میزان مشخص و بر اساس معیارهای تشخیصی بانک مرکزی، در ازای تحویل اسکناس و مسکوک و یا بدهکار نمودن حساب تسویه خود نزد بانک مرکزی نسبت به دریافت ریال دیجیتال اقدام نمایند.

از سوی دیگر، با توجه به دغدغه بانک مرکزی برای رفع مشکل پرداخت خرد کشور و کاهش فشار ناشی از حجم بالای تراکنش‌های خرد و هزینه‌های بالای تسویه وجوه بر شبکه بانکی کشور، مدل ریال دیجیتال مشابه CBCC خرده فروشی خواهد بود لذا فرم پول به صورت الکترونیکی با عرضه عمومی و با هدف پوشش پرداخت‌های خرد و با محدوده هدف، داخل مرزهای کشور خواهد بود. با این تفاسیر، مزیت ریال دیجیتال برای کاربران و مصرف‌کنندگان نهایی چیست. نخست آن که با توجه به تاخیرها و محدودیت‌های انتقال وجوه، فرایند انتقال آنی وجوه بدون نیاز به عملیات تسویه برای عموم دارندگان کیف پول الکترونیکی و کسب‌وکارهای خرد و متوسط (SME) جذاب خواهد بود. همچنین با توجه به رویکردهای پیشین بانک مرکزی برای توسعه بانکداری الکترونیک، به احتمال زیاد کارمزدی برای این تراکنش‌ها تعریف نخواهد شد و این  عدم شمول کارمزد در نقل و انتقال‌های وجوه برای کاربران جذاب خواهد بود.

یکی دیگر از جذابیت‌های ریال دیجیتال، امکان تعریف قراردادهای هوشمند بر این بستر و امکان توسعه مدل‌های نوین کسب‌و کار برای شرکت‌های استارتاپی و فینتکی خواهد بود.

با این ویژگی‌ها، آیا ریال دیجیتال مورد استقبال کاربران ایرانی قرار خواهد گرفت؟ چند نکته وجود دارد که تردیدهای جدی درباره ریال دیجیتال ایجاد کرده است.

ارزهای دیجیتال به گونه ای طراحی شده‌اند که «نسخه همتا به همتای پول نقد الکترونیکی» باشند  و این بستر را ایجاد می‌کنند تا تراکنش‌ها در گمنامی و ناشناسی صورت پذیرد. همه تراکنش‌های ارزهای دیجیتال به صورت عمومی با استفاده از آدرس‌های عمومی پرداخت کننده و دریافت‌کننده ثبت می‌شوند اما مانند آدرس‌های ایمیل، آدرس‌های عمومی ارزهای دیجیتال، بیانگر و افشا کننده هویت واقعی کاربران نیست و این به این معنا است که شخصی که ارزدیجیتال را به آدرس عمومی دریافت‌کننده ارسال می‌کند، نیازی به افشای هویت واقعی خود برای دریافت‌کننده وجوه ندارد و ناشناس بودن طرفین در معاملات لحاظ می‌شود.

از سوی دیگر، ناشناس بودن طرفین معاملات برای بانک‌های مرکزی پذیرفتنی نیست و از نظر بانک‌های مرکزی بستری برای فعالیت‌های مجرمانه مانند فرار مالیاتی، تأمین مالی تروریسم یا پولشویی خواهد شد لذا برای کاهش ریسک مذکور، در صورت توسعه بستر مذکور و استقبال کاربران محدودیت‌هایی مانند سقف نگهداری و انتقال اعمال خواهد شد. این رویکرد بانک مرکزی هم مسبوق به سابقه است و در خصوص تراکنش‌های USSD  همین استراتژی اتخاذ شد و با گسترش ریسک‌های این کانال، محدودیت‌ها به سمتی پیش رفت که تمایل بانکم مرکزی به عدم استفاده کاربران از این بستر به وضوح مشخص گردید. از سوی دیگر، ماده 14 ضوابط فعالیت مؤسسات اعتباری و راهبران کیف الکترونیک پول در نظام پرداخت کشور  به صراحت بر مسئولیت مؤسسه اعتباری عامل یا همان بانک‌های تجاری بر احراز هویت کامل دارندگان و پذیرندگان کیف پول الکترونیکی تأکید کرده است. لذا علاوه بر آنکه ریال دیجیتال واجد ویژگی گمنامی در معاملات نخواهد بود، در آتیه مشمول محدودیت‌های کسب‌وکاری خواهد گردید.

توسعه و اقبال کاربران به سمت ریال دیجیتال، سبب انتقال تراکنش‌های پرداخت خرد به سمت بستر ریال دیجیتال خواهد شد و این سبب افت شدید درآمد ناشی از کارمزدهای شبکه‌های شتاب و شاپرک خواهد شد و شرکت‌های تابعه بانک مرکزی را دچار بحران خواهد نمود، لذا بدیهی است که پس از گسترش کاربردپذیری ریال دیجیتال، کارمزدهای لازم از سوی بانک مرکزی برای آن وضع خواهد شد.

و ریسک آخر که بسیار مهم است، پشتوانه ریال دیجیتال است. در شرایط تورمی و کاهش ارزش پول ملی، نیاز عموم مردم، حفظ ارزش دارایی‌ها و سرمایه‌هایشان است و سعی دارند با هر ترتیبی از خرید ملک و کالاهای بهادار تا خرید ارزهای خارجی و ارزهای رمزنگاری شده جهانی، به این هدف نائل شوند. برای همین تمایل کمی به حفظ دارایی‌ها به ریال دیجیتال خواهد شد و شاید سرعت تسویه و انتقال ریال دیجیتال، سبب بهره‌گیری از این بستر برای انتقال وجوه گردد اما قطعا سرعت خروج و تبدیل ریال دیجیتال به ارز فیات بالا خواهد بود و این نقطه‌ای است که بانک مرکزی برای کنترل این خروج به وضع کارمزد خواهد پرداخت و پروژه ریال دیجیتال، تنها محبوبیت خود که همان سرعت بالای انتقال وجوه است، از دست خواهد داد.

همان‌طور که در ابتدای مقاله بیان شد, هر قوم و قبیله‌ای به تناسب شرایط زیست‌بوم خود، شکل مناسب پول خود را پیدا می‌کردند و آن را به صورت وسیع در کسب‌وکار خود، استفاده می‌کردند؛ آینده نشان خواهد داد که از نظر کاربران ایرانی، آیا ریال دیجیتال، شکل مناسب پول برای زیست‌بوم کسب‌وکاری ایران خواهد بود و یا همچون برخی طرح‌های بانک مرکزی به فراموشی سپرده خواهد شد.

پی‌نوشت:

این مطلب در صفحه72 شماره 98 ماهنامه پیوست (بهمن ماه 1400) منتشر شده است.